Tijdens een microscopisch onderzoek naar Michael Sweerts’ Boerenfamilie met een Man die Zichzelf Vlooit (collectie Mauritshuis) viel een intrigerende schildertechniek op (zie fig. 1). De compositie laat zes figuren in een Italianiserend landschap met een schuur of boerderij. Aan de rechterkant zien we een vrouw en een meisje, beide met hun rug naar de toeschouwer. Het bovenlijf van de vrouw steekt af tegen de blauwe lucht. Het lijkt alsof de blauwe lucht die direct grenst aan de figuur een lichtere toon heeft, waardoor er een soort heldere halo rondom de moeder ontstaat. Verrassend was dat infrarood reflectografie onthulde dat er een koolstof-rijke (en dus donkere) laag onder het verfoppervlak aanwezig is. Sweerts bracht een donkergrijze halo aan rondom de contouren van de belangrijkste figuren in de eerste schilderfase.
Wanneer we eenmaal bekend zijn met het fenomeen van deze donkere halo’s, kun je ze vinden in meer 17e-eeuwse Nederlandse en Vlaamse schilderijen. Veel halo’s zijn zichtbaar met het blote oog, zowel in onvoltooide schilderijen zoals Peter Lely’s Portret van James II (collectie National Portrait Gallery Londen), en voltooide werken als Jan Steens De Zieke Vrouw (collectie Rijksmuseum). De meeste halo’s omlijnen figuren, en met name hun gezichten (zie fig. 2). Toch gebruikten sommige kunstenaars ook halo’s rondom de contouren van dieren of objecten. Voorbeelden hiervan zijn Frans Francken de Jongere’s Kunstkabinet en Pieter Coddes Een Schilder in zijn Atelier, waarin halo’s kunnen gevonden rondom de hond en de cello respectievelijk (zie fig. 3).
Niet alle halo’s zijn met het blote oog zichtbaar: soms zijn er speciale beeldtechnieken, zoals infrarood fotografie/reflectografie en MA-XRF scanning*, nodig om halo’s zichtbaar te maken. Infrarood onderzoek naar schilderijen van Anthony Van Dyck in de National Gallery (Londen) bracht donkere halo’s aan het licht in meerdere van zijn schilderijen, waaronder zijn portret van Lord John Stuart en zijn Broer, Lord Bernard Stuart (collectie National Gallery Londen, zie fig. 4). Donkere halo’s in onderliggende verflagen kunnen worden gedetecteerd met infrarood onderzoek wanneer ze zijn gemaakt met verf op basis van koolstofpigmenten en in mindere mate aardepigmenten. De typische laagopbouw van 17e-eeuwse schilderijen maakt het visualiseren van halo’s met infrarood technieken moeilijk, omdat vrijwel dezelfde pigmenten gebruikt werden in zowel de grondlagen als de bovenliggende verflagen. MA-XRF scanning kan hier een uitkomst bieden: deze techniek kan halo’s die potentieel andere pigmenten bevatten zichtbaar maken.
MA-XRF scanning hielp bijvoorbeeld bij het visualiseren van meer halo’s in het oeuvre van Michael Sweerts. MA-XRF scanning van zijn De Damspelers maakte halo’s zichtbaar die rijk zijn in kalium, ijzer, mangaan en lood (zie fig. 5). Deze halo’s waren niet zichtbaar in de infrarood reflectogram door hun pigmentcompositie, maar met deze meer geavanceerde techniek was het toch mogelijk om ze in beeld te brengen.
Zoals duidelijk is van bovenstaande, kunnen er in een substantieel aantal 17e-eeuwse Nederlandse en Vlaamse schilderijen halo’s gevonden worden, inclusief een groot aantal schilderijen van Michael Sweerts. Maar wat was dan de functie van deze ‘donkere halo techniek’? Er zijn niet veel kunsthistorici die zich over deze vraag gebogen hebben, maar Ella Hendriks kwam met een plausibele theorie, waarop ik hieronder verder voortborduur. Zij beschreef halo’s als een hulpmiddel voor de kunstenaar om de juiste huidtinten in een portret te bepalen. Voor kunstenaars zou het makkelijker zijn om de juiste kleuren en tonen van huidtinten te bepalen nadat ze zo’n donkere halo hadden aangebracht: de halo is in het vroege schilderproces een referentiekleur.
Met de introductie van de (donkere) halo techniek vonden 17e-eeuwse schilders een oplossing voor een optisch fenomeen dat pas veel later werd beschreven. In 1839 demonstreerde Michel Eugène Chevreul dat ons oog het verschil tussen twee kleuren versterkt wanneer we tegelijk naar de twee kleuren kijken. Hij noemde dit effect het simultaan contrast effect. Dit optisch fenomeen maakt het voor ons makkelijker om het verschil tussen twee kleuren te zien. In moderne optische en visuele perceptie studies, beschrijven onderzoekers ook de zogenoemde ‘ring condition’ in de context van simultaan contrast. Wanneer een (donkergrijze of zwarte) ring wordt aangebracht rondom een target, is dat een effectieve manier om het simultaan contrast sterk te verminderen of zelfs helemaal te doen verdwijnen (zie fig. 6). De donkere halo techniek is dus eigenlijk een manier waarop 17e-eeuwse schilders intuïtief het simultaan contrast effect in de vroege schilderfase konden verminderen, om het zo makkelijker te maken de juiste kleuren aan te brengen.
Als we dan teruggaan en beter kijken naar Sweerts’ Boerenfamilie, lijkt het erop dat Sweerts de donkere halo techniek gebruikte om zijn eigen specifieke artistieke problemen op te lossen. In zijn oeuvre zijn donkere halo’s alleen gevonden in werken die hij gemaakt heeft tijdens zijn reis naar Italië (ca. 1646 – ca. 1656). Tot nu toe zijn er geen halo’s gevonden in schilderijen die hij in de Nederlanden maakte. Het enige verschil tussen zijn Italiaanse en Nederlandse werken is de gronderingen waarmee hij zijn doeken voorbereidde. In de Nederlanden, werkte Sweerts op doeken geprepareerd met een donkere grondering, terwijl hij in Italië werkte op diepe roodbruine gronderingen. Het was waarschijnlijk niet makkelijk om de optische effecten van de onderliggende warme kleur te begrijpen en erop te anticiperen in de vroege schilderfases. Gebruikte Sweerts de donkere halo techniek om juist beter met deze warme roodbruine gronderingen om te gaan?
Masterstudent Markha Youchaeva (Universiteit Antwerpen, Conservatie en Restauratie van schilderijen) maakte reconstructies van Sweerts’ Boerenfamilie om de bovenstaande hypothese te testen en om beter te begrijpen hoe de donkere halo techniek werkt. Markha maakte één reconstructie van het schilderij zonder de donkere halo, en één met de donkere halo. Na de voltooiing van elke reconstructie werden haar bevindingen besproken. Nadat Markha de reconstructie zonder halo voltooide, vertelde ze dat ze moeite had met het bepalen van de juiste huidtinten en de correcte kleur van de blauwe jurk van de vrouw. Ze legde uit dat de highlights in de huidskleuren aanvankelijk te licht waren aangebracht, en dat de schaduwen te donker waren. Dit werd duidelijk nadat ze de blauwe lucht rondom de figuur had aangebracht, waarna de huidtinten ook veel meer oranje leken. Tijdens het maken van de reconstructie mét halo, had Markha veel minder moeilijkheden met de huidtinten. Deze bevindingen leken onze hypothese te bevestigen dat de roodbruine grondering een sterke invloed heeft op onze perceptie van de kleuren in de eerste schilderfase.
17e-eeuwse schilders konden meerdere redenen hebben om de donkere halo techniek te gebruiken. Sweerts zag deze techniek als een efficiënte en originele manier om het simultaan contrast, dat werd veroorzaakt door de sterk-gekleurde gronderingen, te doen verminderen. Zo werd het voor hem een stuk makkelijker om kwalitatieve schilderijen af te leveren tijdens zijn verblijf in Italië.
* MA-XRF scanning is een analytische beeldtechniek gebaseerd op röntgenfluorescentie. Meer over deze techniek en hoe het werkt, kun je hier en hier vinden.
Bovenstaande is een samenvatting van een hoofdstuk van mijn dissertatie, getiteld “Scanning Michael Sweerts and Michaelina Wautier. Uncovering the working methods of 17th-century Brussels artists by means of MA-XRF examination”.
Meer lezen?
- Kirsten Derks et al., “The dark halo technique in the oeuvre of Michael Sweerts and other Flemish and Dutch baroque painters. A 17th c. empirical solution to mitigate the optical ‘simultaneous contrast’ effect?”, in: Heritage Science 10:5 (2022).
- Kirsten Derks et al., “Reconstructing Sweerts: Practical Insights into the Historical Dark Halo Technique based on Paint Reconstructions”, in: Anne Dubois (ed.), Alla maniera: Technical Art History and the Meaning of Style in 15th to 17th Century Painting (Underdrawing and Technology in Painting Symposia 22) 2024, pp. 259-272.
- V. Ekroll en F. Faul, “Basic Characteristics of Simultaneous Color Contrast Revisited”, in: Psychological Science 23:10 (2012), pp. 1246-1255.
